Prawdopodobnie 11 listopada 2018 r. odbędą się w Polsce wybory samorządowe. Mieszkańcy wybiorą w nich skład organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnych a także wójtów, burmistrzów i prezydentów miast. Kto może wybierać i kto możę być wybierany w wyborach do Rady Miejskiej, Rady Powiatu czy Sejmiku Województwa?
Podstawową zasadą jest, że musi być to być osoba, która posiada prawo wybierania do danej rady gminy, powiatu, sejmiku – tzw. czynne prawo wyborcze.
Kto może wybierać do rady i sejmiku?
Istnieje kilka rodzajów cenzusu, które obowiązują przy wybieraniu radnych oraz wójtów, burmistrzów i prezydentów miast:
Wiek – wyborca musi najpóźniej w dniu wyborów mieć ukończone 18 lat, co wcale nie oznacza, że każdy pełnoletni ma odpowiedni wiek.
Polski system prawny dopuszcza uzyskanie pełnoletności po ukończeniu 16. roku życia w przypadku kobiety, która zawrze związek małżeński – za zgodą sądu (art. 10 § 2 k.c. w zw. z art. 10 § 1 k.r.o.). Taka osoba w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych, ale w świetle przepisów kodeksu wyborczego nadal nie posiada ani czynnego ani biernego prawa wyborczego. Jest to zgodne z art. 62 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi, że:
„Obywatel polski ma prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat.„
Obywatelstwo – wyborca musi posiadać polskie obywatelstwo lub być obywatelem Unii Europejskiej (niebędącym obywatelem polskim).
Stałe miejsce zamieszkania na obszarze jednostki samorządu terytorialnego – osoby te muszą stale zamieszkiwać na obszarze jednostki samorządu terytorialnego, do którego organu stanowiącego przeprowadzane są wybory (art. 10 § 1 pkt 3 k.w.). Jak określa kodeks cywilny miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu (art. 25 k.c.), ponadto można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania (art. 28 k.c.). Tak, więc zdaniem zarówno doktryny jak i judykatury występują dwa elementy, które decydują o miejscu zamieszkania: obiektywny (corpus) i subiektywny (animus). Ważne jest zatem miejsce, w którym koncentruje się centrum życiowe osoby. Osoba ta wcale nie musi zamieszkiwać na terenie okręgu wyborczego, z którego startuje, ale musi na terenie JST, do której kandyduje!
Brak pozbawienia czynnego prawa wyborczego – zgodnie z art. 10 § 2 k.w. prawa wybierania nie mają osoby: pozbawione praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu; pozbawione praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu; ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniem sądu.
Kto może być wybierany do rady, sejmiku i na wójta, burmistrza, prezydenta?
Wymagania:
Prawo wybierania – czynne prawo wyborcze – wybierana do organu stanowiącego może być osoba mająca prawo wybierania do tych organów jednostek samorządu terytorialnego (art. 11 § 1 pkt 5 k.w.). W przypadku wójtów, burmistrzów i prezydentów miast obowiązuje wyjątek, gdyż kandydat musi mieć w dniu głosowania ukończone 25 lat, być obywatelem polskim mającym prawo wybierania w tych wyborach, lecz nie musi stale zamieszkiwać na obszarze gminy, w której kandyduje (art. 11 § 1 pkt 6 k.w.).
Dodatkowo (art. 11 § 2 k.w.):
Brak przeszkód w wyroku sądowym – wybierana osoba nie może być skazana prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe. Ponadto nie może to być osoba wobec której wydano prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające utratę prawa wybieralności, o którym mowa w art. 21a ust. 2a ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2016 r. poz. 1721).
Brak pozbawienia tego prawa w kraju obywatelstwa UE – prawa wybieralności nie ma obywatel Unii Europejskiej niebędący obywatelem polskim, pozbawiony prawa wybieralności w państwie członkowskim Unii Europejskiej, którego jest obywatelem.
Utrata prawa wybierania skutkuje wygaśnięciem mandatu radnego
Może się jednak zdarzyć, że osoba, która została wybrana po jakimś czasie straci swój mandat. Zgodnie z art. 383 § 1 pkt 2 wygaśnięcie mandatu radnego następuje w przypadku utraty prawa wybieralności lub nieposiadania go w dniu wyborów.
Częstym przykładem, w którym rady gmin lub wojewodowie (zarządzeniem zastępczym) stwierdzali wygaśnięcie mandatu radnego był brak stałego miejsca zamieszkania na terenie jednostki samorządu terytorialnego, w której radny został wybrany (nie mylić z okręgiem wyborczym!).
Do przypadku utraty mandatu doszło niedawno w Strzelinie (w najbliższym czasie odbędą się tam wybory samorządowe). Stało się to na wskutek prawomocnego wyroku NSA, w którym sąd potwierdził, że zarządzenie zastępcze wojewody pozbawiającego jednego z radnych mandatu było zgodne z prawem (wyrok NSA z 4 lipca 2017 r., sygn. akt II OSK 862/17). Sąd stwierdził, że:
„Trafnie Sąd pierwszej instancji ustalił, że w okolicznościach tej sprawy centrum życiowe skarżącego koncentruje się w miejscowości […], a nie w miejscowości […] (pod adresem: […] ul. […]). Przemawiają za tym takie okoliczności faktyczne jak: spędzanie czasu, nocowanie, prowadzenie czynności dnia codziennego, przebywanie wraz z żoną i synem prowadząc wspólne gospodarstwo domowe, uiszczanie opłat za gospodarowanie odpadami komunalnymi, pomoc synowi w prowadzeniu działalności gospodarczej, wykonywanie prac remontowo-budowlanych. Te wszystkie czynności wykonywał skarżący przez okres od 2008 r. w miejscowości […] (adres: […]), a nie w miejscowości […]. Takie okoliczności niewątpliwie świadczą także i o tym, że skarżący w dniu 16 listopada 2014 r. i po tym okresie przebywa nie w miejscowości […], ale w miejscowości […]. Tym samym niewątpliwie spełniona została przesłanka faktyczna polegająca na pobycie skarżącego w miejscowości […] pod danym adresem ([…]). Dobrowolne przebywanie w danej miejscowości, połączone w prowadzeniem wspólnego z rodziną gospodarstwa domowego i wskazujące na skoncentrowanie czynności życiowych właśnie w miejscowości […] prawidłowo doprowadziło Sąd pierwszej instancji do uznania, że fakt faktycznego przebywania skarżącego w miejscowości […] nie budzi wątpliwości.
W ocenie Sądu także i druga przesłanka miejsca zamieszkania skarżącego pod adresem […] została spełniona. Przesłanka w postaci zamiaru stałego pobytu (amicus) musi być oceniana nie na podstawie stanowiska skarżącego wyrażanego na etapie postępowania nadzorczego Wojewody lub skargi wnoszonej do Sądu pierwszej instancji, a następnie do Sądu drugiej instancji, ale na podstawie zachowania skarżącego w okresie przed wszczęciem postępowania i oceny na tej podstawie jego zamiaru. Jak wynika z materiału zebranego w toku postępowania, już od 2008 r. skarżący wraz ze swoja żoną przebywa pod adresem […], a pierwsze zameldowanie na pobyt czasowy pod adresem […] miało miejsce w okresie od 12 listopada 2013 r. do 10 listopada 2014 r. Kolejne zameldowanie na pobyt czasowy datuje się od 10 listopada 2014 r. do 30 czerwca 2018 r. Te okoliczności pozwalają na stwierdzenie, że także wolą (zamiarem) samego skarżącego było zamieszkiwanie od 2008 r. pod adresem […]. Jak wynika z akt sprawy, okres czasowego zameldowania ma się skończyć 30 czerwca 2018 r. Tym samym tak długi okres zamieszkiwania skarżącego pod adresem […] w okolicznościach tej sprawy powinien być uznany za miejsce zamieszkania skarżącego w miejscowości […] a nie w miejscowości […].”
Inną przyczyną utraty mandatu przez radnego może być (art. 383 § 1 k.w.) prowadzenie działalności gospodarczej na mieniu komunalnym. Za taki przypadek może być uznane nawet podpisanie umowy zlecenia przez radnego z gminą! Są to sprawy medialne, o których można było już kilka razy słyszeć w naszym województwie. Najbardziej znana jest sprawa Bogdana Jamroza, radnego gminy Pielgrzymka, któremu Rada Gminy w Pielgrzymce niezgodnie z prawem wygasiła mandat próbując mu zarzucić złamanie tego zakazu. Radny świadom swoim spraw wniósł skargę sądu administracyjnego, który stwierdził nieważność uchwały podjętej przez Radę Gminy i radny nadal sprawuje swój mandat. Były jednak też przypadki skutecznego odwołania radnych z tej przyczyny, np. tu.
Pozostałymi przyczynami utraty mandatu przez radnego może być (art. 383 § 1 k.w.): śmierć; odmowa złożenia ślubowania; pisemne zrzeczenie się mandatu; naruszenie ustawowego zakazu łączenia mandatu radnego z wykonywaniem określonych w odrębnych przepisach funkcji lub działalności (np. wspomniane wyżej prowadzenie działalności gospodarczej na mieniu komunalnym); wybór na wójta; niezłożenie w terminach określonych w odrębnych przepisach oświadczenia o swoim stanie majątkowym.
Ponadto mandatu radnego gminy nie można łączyć z: mandatem posła lub senatora; wykonywaniem funkcji wojewody lub wicewojewody; członkostwem w organie innej jednostki samorządu terytorialnego.
Dopuszczalny jest jednoczesny start radnego w wyborach np. na wójta, burmistrza, prezydenta miasta czy posła oraz senatora. Po ewentualnym wyborze, utratę mandatu radnego stwierdza komisarz wyborczy w terminie 14 dni od dnia wystąpienia przyczyny utraty mandatu. W przypadku prowadzenia działalności lub funkcji, co do której ustawa zakazuje łączenia z mandatem radnego, radny obowiązany jest do zrzeczenia się funkcji lub zaprzestania prowadzenia działalności w ciągu 3 miesięcy od dnia złożenia ślubowania.