3 maja w całej Polsce obchodzimy 226. rocznicę uchwalenia Konstytucji z 1791 roku. Akt ten wspominamy ze względu na jego nowoczesny jak na tamte czasy charakter, a także najważniejszy zryw prawotwórczy narodu walczącego o swoją suwerenność i niepodległość państwową.
Ustawa Rządowa była najważniejszym dokonaniem sejmu czteroletniego (1788-1792). Jej autorami są Ignacy Potocki, ks. Hugo Kołątaj oraz król Stanisław August Poniatowski.
Ten historyczny już akt prawny zaczyna się preambułą (arengą) – podkreślającą cenne dla narodu wartości: wolność od nakazów państw obcych, cenienie drożej nad życie egzystencji politycznej, niepodległości zewnętrznej, wolności wewnętrznej narodu.
Zredagowana w 11 artykułach Ustawa Rządowa to druga spisana Konstytucja na świecie (po amerykańskiej z 1787 roku). Zawierała między innymi zasady w założeniach podobne do współczesnych:
- wolność religii z religią panującą katolicką – art. I
- wolność przemieszczania się i zawierania umów na osiadłość, robociznę lub czynsze – art. IV
- zasadę suwerenności narodu – art. V zdanie pierwsze
- zasadę trójpodziału władzy na władzę prawodawczą (dziś ustawodawczą), władzę najwyższą wykonawczą i władzę sądowniczą – art. V zdanie drugie
- podział na dwuizbowy parlament (Sejm dzielił się na Izbę Poselską i Izbę Senatorską pod prezydencją Króla) – art. VI
- pozbawienie władzy wykonawczej tłumaczenia i stanowienia praw – art. VII
- władza sądownicza nie mogła być sprawowana przez króla ani władzę prawodawczą – art. VIII;
- dwie instancje sądów ziemiańskich dla szlachty i wszystkich właścicieli ziemskich z kimkolwiek; sędziowie wybierani na sejmikach – art. VIII
- powołanie sądu najwyższego (sejmowego) dla występków przeciwko narodowi i królowi (crimina status) oraz sądów referendarskich w sprawach włościan wolnych a także sądów zadwornych, asesorskich, relacyjnych, kurlandzkich – art. VIII
Oraz inne zasady takie jak na przykład:
- pierwszeństwo w życiu publicznym i prywatnym dla szlachty; równość szlachty – art. II
- uznanie ustawy z dnia 19 kwietnia 1791 Miasta nasze królewskie, wolne w państwach Rzeczypospolitej za integralną część Konstytucji – art. III
- przyjęcie chłopów pod opiekę prawa i rządu, stanowiąc równocześnie powszechne uznawanie wszelkich swobód, nadań lub umów między dziedzicami a włościanami (wraz ze skutkiem na dziedziców) – art. IV
- elekcja familii panującej, dziedziczenie tronu w obrębie dynastii, powołanie na tron po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego dynastii Sasów – art. VII
- ustanowienie zasad i przypadków regencji królewskiej w osobie królowej lub prymasa – art. IX
- zasady edukacji synów królewskich – następców tronu – art. X
- określenie roli wojska, nadanie mu charakteru obronnego, podległość wojska władzy wykonawczej i szacunek dla wojska – art. XI
Obalona przez konfederację targowicką we wrześniu 1792 r. Ostatecznie Sejm Grodzieński w 1793 roku odrzucił postanowienia Konstytucji.
Po odzyskaniu niepodległości, naród szybko ogłosił dzień 3 maja świętem narodowym. Stało się to na mocy ustawy z dnia 29 kwietnia 1919 r. o święcie narodowem trzeciego maja (Dz.Pr.P.P. 1919 nr 38 poz. 281).
„Zawiera więc Konstytucja Majowa wartości nieprzemijające, nie ograniczone co do czasu. Oprócz stwierdzenia woli narodu polskiego do życia, stwierdza ona nierozerwalny związek Polski z cywilizacją zachodnią i jest tego związku najpiękniejszym świadectwem. Niestety, związek ten dotychczas był jednostronnie przez nas ceniony. Wielokroć była Polska przez zachód opuszczona i pozostawiona złemu losowi. Ale to nie zmienia naszego stosunku do cywilizacji zachodniej. To jest nasza cywilizacja. Do niej należymy duchowo. Zasady poszanowania godności jednostki ludzkiej, wolności obywatelskiej i rządów prawa, tkwią głęboko w kulturze polskiej i chrześcijańskiej naszego społeczeństwa.”
Wacław Komarnicki, Konstytucja 3 Maja 1791 r. na tle porównawczym, 1951
Po wkroczeniu na ziemie polskie wojsk niemieckich i sowieckich święto zostało zdelegalizowane. Na ziemiach polskich od 1951 do 1981 nie było legalne. Od 10 lat obchodzona również na Litwie, nie jest tam jednak dniem wolnym od pracy.
Inne polskie konstytucje to ustawy zasadnicze: z 17 marca 1921 r. (do niej istotne nowele z sierpnia 1926), z 23 kwietnia 1935 r. (data podpisania a nie uchwalenia), z 22 lipca 1952 r. (istotna nowela lutowa z 1976 r. oraz nowele z 1989 roku), z 2 kwietnia 1997 oraz małe konstytucje z 1919, 1947 i 1992.
(Fot. Obraz Jana Matejki „Konstytucja 3 maja”, domena publiczna, źródło zdjęcia: Wikimedia)
